هدی عمید
وکیل پایه یک دادگستری
اجرت‌المثل ایام زوجیت یکی از حقوقی است که شرع و قانون برای زنان در نظر گرفته است. بر اساس قوانین حاکم بر خانواده زن وظایف خاصی در زندگی زناشویی دارد که شامل تمکین عام و تمکین خاص است. تمکین عام به معنای حضور زن در زندگی مشترک و عمل به وظایفی است که شرع و قانون تعیین کرده است. مثلا زن شرعا نمی‌تواند بدون اجازه همسرش از خانه خارج شود. ادامه تحصیل و کار کردن زن در خارج از منزل نیز باید با اجازه شوهر باشد، هر چند در حال حاضر بسیاری از زنان این حقوق را به عنوان شروط ضمن عقد دریافت می کنند. تمکین خاص نیز به معنای اطاعات کردن زن از مرد در وظایف زناشویی است.
حال اگر زن در طول زندگی مشترک و در خانه همسر خود، کاری به جز این موارد را به دستور شوهر انجام دهد، مستحق دریافت اجرتی است که به آن اجرت‌المثل گفته می‌شود.
مبنای حقوقی اصلی اجرت المثل تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی است که می گوید: چنانچه زوجه کارهایی را که شرعاً به عهده وی نبوده و عرفاً برای آن کار اجرت‌المثل باشد، به دستور زوج و با عدم قصد تبرع انجام داده باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود، دادگاه اجرت‌المثل کارهای انجام گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می‌نماید.»
ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده مصوب سال ۱۳۹۲ نیز به همین تبصره ارجاع می دهد و دادگاه را مکلف می کند ضمن رسیدگی به دعوای طلاق در خصوص اجرت المثل نیز تصمیم بگیرد.
بر اساس ماده ۳۳۶ سه شرط برای استحقاق اجرت المثل باید وجود داشته باشد :
۱. خدمتی ارائه شود و این خدمت جزو وظایف زوجیت نباشد؛ برای مثال نظافت منزل، پختن غذا و حتی شیردادن به بچه جزو وظایف زن نیست مگر اینکه بچه فقط با آن شیر زنده بماند یعنی هیچ تغذیه دیگری نتوان برای آن بچه فراهم کرد.
اگر بچه با هیچ خوراک دیگری تغذیه نشود این دیگر جزو وظایف زن قرار می‌گیرد که حق‌الزحمه به آن تعلق نمی‌گیرد اما اگر بچه بتواند از شیر دیگری استفاده کند با وجود این، زن این خدمت را انجام دهد مستحق دریافت اجرت‌المثل آن خواهد بود. بنابراین خدمتی باید انجام شود و آن خدمت جزو وظایف زوجیت نباشد.
۲. انجام این خدمت به خواسته و درخواست زوج انجام شود؛ یعنی مرد از همسرش خواسته باشد که مثلا در منزل غذایی تهیه کند یا خدمتی را مثل نظافت انجام دهد یا اینکه مرد از او خواسته باشد به این بچه شیر دهد با وجود اینکه بچه می‌تواند با شیرخشک زندگی کند.
۳. انجام این خدمت با قصد تبرع نباشد. قصد تبرع یعنی کار را «فی‌سبیل‌الله» برای خدا انجام دادن. بنابراین اگر زنی به قصد تبرع کاری را در منزل همسرش انجام دهد بعدا نمی‌تواند اجرت‌المثل آنها را مطالبه کند. البته باید اشاره کرد که کسی که مدعی است که زوجه کارها را به صورت رایگان انجام داده است باید این ادعا را ثابت کند که قاعدتا این شخص زوج است.
با این حال اگر قابل اثبات نباشد به زوجه به تشخیص قاضی نحله تعلق می گیرد. یعنی با توجه به سنوات زندگی مشترک و نوع کارهایی که زوجه در خانه شوهر انجام داده و وسع مالی زوج، دادگاه مبلغی را از باب بخشش (نحله) برای زوجه تعیین می‌نماید.»
در حال حاضر زن هم می تواند همزمان با رسیدگی به دادخواست طلاق در دفاع از طلاق می تواند بگوید من اجرت المثل خود را هم می خواهم و هم بدون اینکه پرونده طلاق در جریان باشد چنین تقاضایی داشته باشد، اما در این صورت باید پرونده جدا و دادخواست جدا تدارک ببیند و مطابق تشریفات قانونی هزینه دادرسی دهد تا اینکه اگر شرایط لازم را داشت حکم به نفع وی صادر شود.
دادگاه برای تعیین میزان اجرت‌المثل ایام زندگی مشترک، موضوع را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می دهد.کارشناسی پرونده‌های اجرت‌المثل نیز مانند تمام امور حقوقی شامل فوت و فن‌های خاصی است که کارشناسان با دقت به آن رسیدگی و آن را رعایت می‌کنند. مثلا به زنان شاغل در خارج از منزل همیشه اجرت‌المثل کمتری تعلق می‌گیرد. در قانون و شرع زن مالک دارایی و پولی است که به دست می‌آورد و حال اگر با توافق شوهر، او در خارج از منزل کار می‌کند، الزامی ندارد که حتی یک ریال از درآمد خود را به همسرش بپردازد یا اینکه در منزل خرج کند.در بحث اجرت‌المثل وقتی زن بیرون از خانه شاغل باشد، طبیعتا وقت کمتری برای کارهای منزل می‌گذارد، هر چند ممکن است استثنا‌هایی وجود داشته باشد و زنی در عین اشتغال در خارج از منزل همه وظایف خود را انجام دهد؛ اما این فرض چندان منطقی نیست زیرا کار در منزل بر اساس وقت تنظیم می‌شود و زنی که در ساعت ۵ بعد از ظهر به خانه می‌رسد، نمی‌تواند مانند زنی که از صبح در خانه است، کار و فعالیت داشته باشد. تحصیلات زن نیز مساله دیگری است که در اجرت‌المثل او موثر است.
جایگاه اجتماعی، شئون زن، شغل پدر، محل زندگی در زمان مجردی و تحصیلات در زمان تجرد و بعد از ازدواج هم در افزایش میزان اجرت‌المثل تاثیر قابل توجهی دارد. نکته جالب اینکه زنانی که فقط خانه‌دار هستند، در زمان کارشناسی برای تعیین اجرت‌المثل، رقم‌های بهتری دریافت می‌کنند. تعداد فرزندان نیز از موارد موثر در کارشناسی اجرت‌المثل است. اگر فرزندان مادری دختر باشند، اجرت‌المثل کمتری به او تعلق می‌گیرد چون فرض بر این است که در خانه دختر همیشه کمک حال مادر است؛ حال آن که در خصوص پسرها چنین مساله‌ای همیشگی نیست. اگر مادری فرزند خود را از شیر خود تغذیه کرده باشد نیز مشمول دریافت اجرت‌المثل بیشتری است.
اینکه زنی در هنگام ازدواج، فرزند یا فرزندان قبلی همسرش از زن سابقش را نیز بزرگ کند، باز هم سبب افزایش میزان اجرت‌المثل زن می‌شود. ممکن است مردی بخشی از ایام زندگی خود را در ماموریت کاری خارج از کشور یا مثلا زندان گذرانده باشد. این مساله نیز در کاهش یا افزایش اجرت‌المثل موثر است. معمولا برای ایام عقد و زمانی که زن در خانه پدرش است و با همسرش دچار مشکل می‌شود، اجرت‌المثلی تعلق نمی‌گیرد.
همسران می‌توانند در زمان عقد هر شرطی که خلاف مقتضای عقد نباشد را در عقدنامه بگنجانند. یکی از موارد پیشنهادی می‌تواند مشخص کردن تکلیف اجرت‌المثل باشد. آنها می‌توانند شرط کنند که مثلا زن برای انجام امور منزل به درخواست مرد ماهانه ۱۰۰ هزار تومان دریافت کند. یا اینکه شرط کنند اساسا چنین مبلغی هیچ گاه به زن پرداخت نمی‌شود و زن هم حق مطالبه ندارد. در خارج از شکل قضایی زن و مرد می‌توانند برای دریافت و پرداخت این مبلغ با هم توافق داشته باشند.
درآمدهای هزینه شده در خانه شوهر
در قانون حمایت از خانواده تاکید شده است که اگر زوجه کارمند باشد و ماحصل دسترنج و دستمزد خودش یا حقوق ماهیانه خودش را در منزل زوج مصرف کند این مبلغ علاوه بر اجرت المثل قابل وصول است. بر اساس ماده ۳۰ قانون حمایت از خانواده اجرت المثل برای کاری است که زن در خانه شوهرش انجام می دهد اما خانمی که شاغل است و حقوق خود را در خانه همسر مصرف کرده است، می تواند آن را به طور تمام و کمال مطالبه کند.
ماده ۳۰ قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۹۱ اعلام می دارد: در مواردی که زوجه در دادگاه ثابت کند به امر زوج یا اذن وی (یعنی یا اینکه همسرش به او گفته که حقوق خود را خرج کن یا اینکه اجازه گرفته و خرج کرده است) از مال خود برای مخارج متعارف زندگی مشترک (مال خود یا حقوق ماهیانه خود یا ارثی که به خانواده همسر آورده است) که بر عهده زوجه است هزینه کرده و زوج نتواند قصد تبرع زوجه را اثبات کند می تواند معادل آن را از وی دریافت کند.
